Hiện nay VN có quan hệ thương mại với trên 200 nước trên thế giới. Trong những năm gần đây, hoạt động XNK của VN gia tăng mạnh mẽ, đặc biệt là kể từ khi gia nhập WTO. Những thị trường xuất khẩu lớn (xếp theo thứ tự) của VN năm 2007 là: Mỹ đạt 10 tỉ USD, EU 9 tỉ USD, Singapore đạt 2 tỉ, Nhật Bản 6 tỉ USD, Trung Quốc đạt 3 tỉ USD...
Đối với các thị trường như Mỹ và EU thì VN luôn xuất siêu và chỉ nhập siêu lớn từ thị trường Châu Á. Năm 2007 thâm hụt thương mại từ thị trường này lên tới 29 tỉ USD trong đó nhập siêu từ Trung Quốc lên tới 9 tỉ USD.
Các giao dịch thanh toán qua biên giới của VN được sử dụng và tính bằng 13 loại ngoại tệ của những nước có quan hệ thương mại lớn nhất của VN và những nước chiếm trên 80% tỉ trọng thương mại của VN nhưng thống kê các hoạt động thanh toán qua NH cho thấy việc thanh toán hàng hoá chủ yếu được giao dịch bằng USD, EUR, CNY, JPY, trong đó USD chiếm khoảng trên 80%, EUR chiếm 1,8%.
Nguyên nhân chính khiến các DN XNK VN chọn USD là đồng tiền thanh toán do tỉ giá VND/USD từ trước đến gần đây luôn khá ổn định. NHNN thường giữ cho tỉ giá VND/USD hàng năm chỉ tăng khoảng 1%. Mức biến động như vậy không đáng kể so với biến động của EUR, GBP, JPY, AUD (những đồng tiền có thể tăng, giảm 1% ngay trong ngày).
Mức độ USD hoá khá trầm trọng
Đây chính là đánh giá được đưa ra tại Đề án nâng cao tính chuyển đổi của đồng tiền VN khắc phục tình trạng USD hoá trong nền kinh tế (ban hành kèm QĐ 98/2007/QĐ-TTg ngày 4/7/2007 của TTCP).
Mức độ USD hoá của nền kinh tế được tính bằng tỉ lệ tiền gửi ngoại tệ trên tổng phương tiện thanh toán (FDC/M2). Tỉ lệ FDC/M2 của VN lúc lên cao, lúc hạ thấp, đến năm 2004 là gẩn 24%. Trong khi đó theo Quỹ tiền tệ thế giới (IMF) thì tỉ lệ này trên 30% là bị USD hoá trầm trọng.
Thực ra USD hoá là một hiện tượng ngày càng phổ biến ở các nước đang phát triển và nền kinh tế mới nổi, gắn kết với quá trình toàn cầu hoá tài chính. Đối với hầu hết các đồng tiền, việc USD hoá không chính thức ở một mức độ nhất định là điều không thể tránh khỏi.
USD ở VN được sử dụng như là đồng tiền chủ yếu trong quan hệ vay-trả nợ nước ngoài, nhập khẩu; có chức năng cất giữ như một đồng tiền gửi tiết kiệm và thanh toán trong một bộ phận dân cư.
Ở một chừng mực nhất định được sử dụng trong các hợp đồng tín dụng giữa các định chế tài chính và khách hàng. Dư nợ cho vay bằng USD hiện chiếm khoảng 24%/ tổng dư nợ cho vay của hệ thống NH VN.
Nguyên nhân chủ yếu của hiện tượng USD hoá ở các quốc gia nói chung thường là do sự yếu kém của nền kinh tế, lạm phát cao và sự bất tiện khi sử dụng đồng nội tệ. Một nguyên nhân gián tiếp đó là các chính sách tạo điều kiện cho USD hoá gia tăng như huy động, cho vay, thu thuế, thanh toán bằng ngoại tệ...).
VN có một nguyên nhân nữa là Mỹ là thị trường xuất khẩu lớn nhất của VN, và USD cũng chiếm tỉ trọng lớn trong kiều hối vì Việt kiều ở Mỹ gửi về. Do thói quen sử dụng USD của VN nên Việt kiều ở các nước và người VN đi xuất khẩu lao động, công tác ở nước ngoài cũng chuyển các loại ngoại tệ sang USD rồi mới gửi về nước. Khách du lịch đến VN cũng chuyển sang USD để tiêu dùng tại VN...
Mặt tiêu cực của việc dựa vào USD
Theo các chuyên gia tài chính, tình trạng lạm dụng và để kéo dài với mức độ cao thì USD hoá sẽ làm chính sách tiền tệ của một quốc gia phụ thuộc bên ngoài, không có công cụ chống lại các cú sốc không đối xứng; Mất khả năng điều chỉnh tỉ giá, tạo ra nguy cơ đổ vỡ hệ thống NH vì NH T.Ư mất chức năng là "người cho vay cuối cùng"....
Một trong các nguyên nhân chính gây ra khủng hoảng tài chính-tiền tệ Châu Á năm 1997 là do các nước trong khu vực về cơ bản thực hiện chủ trương ổn định tỉ giá hối đoái so với USD. Đây là lý do vì sao nhiều chuyên gia trong nước và quốc tế đưa ra khuyến nghị là VN không nên neo giữ VND với USD mà tỉ giá cần được xác định trên cơ sở thiết lập một rổ ngoại tệ để tránh những cú sốc trong nền kinh tế.
Thực tế VN sử dụng 13 loại ngoại tệ để thanh toán quốc tế nhưng do đặc điểm của các hoạt động XNK hàng hoá và dịch vụ nên mới sử dụng chủ yếu bằng USD. VN cũng đang thực hiện các giải pháp nâng cao tính chuyển đổi của VND và khắc phục tình trạng USD hoá, nhưng những giải pháp này cũng phải thận trọng và có lộ trình không thể trong thời gian ngắn.
